فولکسونومی – folk – Taxonomy – folksonomy
فولکسونومی – folk – Taxonomy – folksonomy
چکیده:
افزایش سرعت تولید و انتشار اطلاعات در شبکه جهانی وب و نیاز سازمانها به دسترسی موثر به این اطلاعات، کار سازماندهی منابع موجود در پرتالها را به امری ضروری تبدیل ساخته است. تلاشهای انجام شده در سالهای اخیر مانند استفاده از واژگان کنترل شده و اصطلاحنامهها در ایجاد راهنماهای وبی، گسترش رده بندیهای دیوئی و کنگره در جهت رده بندی منابع اینترنتی و به کارگیری ابر دادهها برای سهولت دسته بندی اطلاعات از جمله تلاشهای انجام گرفته در این خصوص میباشد تا با بکارگیری آنها، علاوه بر سهولت در بازیابی اطلاعات، میزان دسترس پذیری به منابع اطلاعاتی برای کاربران افزایش یابد.
پژوهش حاضر به معرفی نوعی رده بندی جدید با عنوان «فولکسونومی»[1] میپردازد و نقش آن را در بهبود بازیابی اطلاعات توسط کاربران در پرتالهای سازمانی بررسی و امکان سنجی مینماید، توسعه خدمات «آگاهی رسانی جاری»[2]، اشاعه و اشتراک اطلاعات تحت وب و نیز تاثیر استفاده از این روش نوین در رده بندی انواع فرمتهای اطلاعاتی از قبیل متن، فایلهای صوتی و تصویری، صفحات وب، کتابهای الکترونیکی و غیره را در پرتالهای سازمانی بررسی میکند و نیز مواردی از پروژههای انجام شده در این زمینه را بر میشمارد.
در حال حاضر که در اواسط عصر اطلاعات هستیم و از یک طرف با سرعت بالای تولید حجم عظیمی از اطلاعات روبهرو هستیم و از طرف دیگر با نیاز به دانش و آگاهی در سازمانها، از این رو پورتالهای سازمانی نوعی از سیستمهای اطلاعاتی هستند که به عنوان پاسخ به این نیاز سازمانها مطرح میشوند و معمولاً ابزار اصلی مدیریت دانایی نامیده میشوند.
پس از تزریق این حجم عظیم اطلاعات به درون پرتالهای سازمانی و جایگزینی پورتالها با کتابخانههای عمومی در سازمان، موضوع جامعیت و مانعیت در بازیابی اطلاعات از اهمیت ویژه و استراتژیکی برای سازمانها برخورد دار میگردد.
امروزه به همان میزان که روزانه حجم عظیمی از اطلاعات در وب منتشر میگردد، دسترسی کاربران به اطلاعات مورد نیازشان نیز پیچیده و دشوارتر شده است، بخصوص اگر جستجو و بازیابی در بین میلیاردها رکورد اطلاعاتی که به اشکال مختلف از قبیل صفحات HTML[3] (زبان نشانه گذاری متنی)، اسناد و متون الکترونیکی، فایلهای صوتی و تصویری و دادههای گرافیکی باشد که بدون هیچ گونه نظم و ترتیب استاندارد و مشخصی در سرتاسر شبکه وب پراکنده شدهاند. وب اکنون به عنوان یک منبع اطلاعاتی روزآمد و همیشه در دسترس در نظر گرفته میشود و به کتابخانهای مبدل شده که دانش های بشری را به شکلی الکترونیکی در خود گردآوری کرده است اما مهمترین و اصلیترین تفاوت این به اصطلاح کتابخانه دیجیتالی بزرگ با کتابخانههای معمولی، در روند سازماندهی و رده بندی اطلاعات و اسناد موجود در آن است زیرا استانداردها و قوانین مدونی با هدف گردآوری، سازماندهی، بازیابی و اشاعه اطلاعات و دانش در کتابخانه ها تدوین گردیده که از جمله آنه میتوان به قوانین فهرست نویسی انگلو امریکن یا رده بندیهای دهدهی دیوئی و کنگره اشاره کرد (فتاحی، 1377)؛ در حالی که یک چنین قوانین مشابهی برای اطلاعات و اسناد موجود در وب تدوین نشدهاند.
کار سازماندهی سیستمهای اطلاعاتی در پرتالهای سازمانی بر عهده موتورهای جستجوی درون پرتال میباشد، اما در این میان نکته مهم و قابل ذکر این است که حاصل کاوشی که در پرتال صورت میگیرد بعضاً دارای مشکلات و نواقصی است که هنوز مورد بحث محافل علمی بوده و تا کنون راهکار جامع و کاملی که منجر به بازیابی دقیق اطلاعات درون پرتالها بشود ارائه نگردیده است، به عبارتی دیگر موتورهای جستجوگر درون پرتال هرچه قدر هم که قوی و کارآمد باشند به دلیل بالا بودن حجم، تنوع موضوع و منابع موجود در سیستمهای اطلاعاتی قادر به سازماندهی مناسب تمام اطلاعات نیستند، بنابراین هیچ یک از موتورهای جستجوگر درون پرتالی قابلیت جستجوی تمامی منابع اطلاعاتی موجود در شبکه پرتال را نداشته و به طور معمول نتایج جستجو در پرتالها بصورت سیاههای بسیار طولانی و غیر قابل فهم از مطالب و منابع کم ربط و حتی در مواردی کاملا نامربوط در اختیار جستجوگر قرار میگیرد که این امر باعث کاهش جامعیت و مانعیت[4] بازیابی اطلاعات در سازمانها میگردد.
همچنین با نگاهی به معماری اطلاعات در شبکههای اجتماعی امروزیی به این استنباط میرسیم که امکان تولید و اشتراکگذاری مطالب با برچسبهای دلخواه کاربر باعث ایجاد انگیزه درونی در کاربران برای مدیریت و نمایه سازی اطلاعات میگردد و از طرفی کمبود این ویژگی در پرتالهای سازمانی موجب کاهش میزان تعاملات درون سازمانی گردیده است.
اهمیت و ضرورت:
با ظهور انقلاب اطلاعات، سهم صنعت ارتباطات و فناوری اطلاعات در سراسر دنیا در روابط اقتصادی و اجتماعی به یکباره افزایش یافته و بدلیل ارزش بلقوه اطلاعات و استفادههای کاربردی از آن تبدیل به نوعی ثروت گردیده است و دقیقاً همان نقشی که طلا و نفت در دوره انقلاب اقتصادی پیشین ایفاء کردهاند، صنعت فناوری اطلاعات در عصر حاضر بر عهده دارد.
اطلاعات، اسناد و مدارک محصول اندیشه، فعالیتها و تجربیات گرانبهایی است که در تعالی اهداف سازمانها نقش مهمی دارند و یکی از ابزارهای مهم مدیریتی در تهیۀ برنامههای سازمان محسوب میشوند درنتیجه باید بطور موثر از آن استفاده گردد
بر اساس گزارشات روزانه حجم بسیار زیادی از اطلاعات تولید میگردد و به درون سیستمهای اطلاعاتی در پرتالهای سازمانی انتقال مییابد، استفاده بهینه از این اطلاعات ارزشهای استراتژیکی را در تصمیمگیریهای مدیریتی برای سازمان ایجاد مینماید، بنابراین لازم است تا سازمانهای دولتی برای بهبود ردهبندی و نمایهسازی این اطلاعات برنامهریزی دقیقی داشته باشند.
یکی از روشهای بهروز در رده بندی و نمایهسازی اطلاعات روش فولکسونومی میباشد، ضرورت استفاده از فولکسونومی یا رده بندی اجتماعی در حالی در سازمانها احساس میگردد که نمایه سازان حرفهای در سازمانها وجود نداشته، از این رو سازمانها میتوانند با صرف کمترین هزینه مالی و زمانی منابع اطلاعاتی موجود در پرتالها را سازماندهی و رده بندی نمایند.
از طرفی نرمافزارهای اجتماعی دارای کارکردهای مفیدی در جهت افزایش تعاملات و انگیزش افراد درون سازمانی برای ساخت و رده بندی اطلاعات میباشند.
نتیجه این کارکردها کمک به افزایش جامعیت و مانعیت در بازیابی اطلاعات پرتالهای سازمانی مینماید و این دقیقا همان نیازی است که امروزه در پرتالهای سازمانی احساس میگردد.
در طی این روند کاربر، اطلاعاتی را که دراشکال مختلف در وب بدست میآورد، با استفاده از کلیدواژههایی که در اصطلاح فولکسونومی تگ[5] یا برچسب نامیده میشوند، طبقه بندی کرده، اطلاعات آنها را در راهنماهای ویژهای که با استفاده از نرم افزارهای اجتماعی[6]، مدیریت میشوند وارد مینماید و با دیگر کاربران به اشتراک میگذارد.
نرمافزارهای اجتماعی که با فناوریهای جدید ارتباطی و اطلاعاتی تحت وب نظیر RSS، RDF و AJAX اداره میشوند، امکان دسته بندی تگها را برای کاربران فراهم میکنند و به نوعی نقش واسطهگری را بین کاربران و داده ها ایفا مینمایند. به این ترتیب هر کاربری میتواند برچسبهای مورد علاقه خود را گردآوری کند، آنها را با دیگران به اشتراک بگذارد، از علائق کاربران دیگر آگاه شود و در گروههای موضوعی مورد علاقه خود عضو گردد. برچسب در فولکسونومی، عنصر اصلی و مهم به شمار می رود که توسط خود کاربر خلق شده و زمینه ارتباط فکری وی را با منابع وب و کاربران دیگر فراهم میکند.
اهداف و کارکردهای اصلی و مفید نرمافزارهای اجتماعی[7]:
نرمافزارهای اجتماعی با استفاده از فناوری نوین نسل دوم وب موسوم به وب 2[8]، امکان تعامل کاربران و دادهها را با یکدیگر، به اشکال مختلف فراهم آوردهاند. از ویژگیهای این نرمافزارها میتوان به موارد زیر اشاره کرد Bryant, Todd (2006).
Bryant, Todd (2006). “Social Software in Academia”.EDUCAUSE Quarterly (2)2006. Retrieved March 10, 2007, from http://www.educause.edu/ir/library/pdf/eqm0627.pdf
- ارتباطات و تعاملهای چند جانبه بین کاربران و دادهها را موجب میشود
- کاربران دارای علائق مشترک را در محیطهای مجازی، گروه بندی و مجتمع مینماید
- زمینههای موضوعی همفکری و هماندیشی را در بین کاربران بوجود میآورد
- اجتماعات مجازی را که دائما در حال رشد هستند پشتیبانی و بهبود میبخشد
- اشتراک دادهها و اطلاعات را با بهرهگیری از فاکتورهایی نظیر RSS[9]،[10]XML و RDF[11] فرآهم میآورد
- توسعه مشارکتهای اجتماعی مفید را موجب میشود
- موجب به اشتراک گذاشتن علاقهمندیها توسط کاربران میگردد
- باعث ایجاد محتوا توسط کاربران میگردد
- موجب شکلگیری و تقویت خرد جمعی میگردد
- همه کاربران فعال میتوانند در به اشتراک گذاری، سازماندهی، مدیریت و دسترسی به منابع مشارکت و فعالیت داشته باشند
- کلیه کاربرانی که در برچسب گذاری اطلاعات مشارکت داشتهاند و کاربرانی که در برچسب گذاری اطلاعات مشارکت نداشتهاند میتوانند از دستهبندی برچسبها استفاده نمایند
پیشینه پژوهش:
با افزایش نیازهای اطلاعاتی کاربران و رشد روزافزون حجم اطلاعات در وب، ضرورت سازماندهی و نظم و ترتیب بخشیدن به منابع اطلاعاتی موجود در وب، از سوی کتابداران و متخصصان اطلاع رسانی مطرح شده است (باتیلی، 1378؛ حاجی زین العابدینی،1381)
وب اکنون به عنوان یک منبع اطلاعاتی روزآمد و همیشه در دسترس درنظر گرفته میشود و به کتابخانهای مبدل شده که دانشهای بشری را به شکل الکترونیکی در خود گردآوری کرده است، اما مهمترین و اصلیترین تفاوت این به اصطلاح کتابخانه دیجیتالی بزرگ با کتابخانههای معمولی، در روند سازماندهی و رده بندی اطلاعات و اسناد موجود در آن میباشد، زیرا استانداردها و قوانین مدونی با هدف گردآورى، سازماندهی، بازیابى و اشاعه اطلاعات و دانش در کتابخانهها تدوین شده که از جمله آنها میتوان به قوانین فهرست نویسى انگلوامریکن یا رده بندىهاى دهدهى دیویى و کنگره اشاره کرد (فتاحى، 1377).
همواره یکى از تلاشهاى وب این بوده است که کاربران گرفتار سازماندهى اطلاعات نشوند. اخیراً سیستمهاى بر پایه فولکسونومی مانند del.icio.us کاربران را به نشانه گذارى کردن و معرفى علایقشان دعوت مىکنند (نوروزى، 2007).
به منظور فهم بیشتر این فرآیند، مهم است که بررسى شود چگونه فولکسونومىها ساخته مىشوند و مورد استفاده قرار مىگیرند و میزان نیازهاى کاربران را که در فهرست سرعنوانهاى موضوعى موجود یافت نمىشود، مشخص و منعکس گردانند (اسپیترى، 2007)
ظهور محیطهای الکترونیکی جدید و منابع الکترونیکی مختلف، ضرورت الگوها، روشها، استانداردها و ابزارهای جدیدی را برای ذخیره، سازماندهی و بازیابی آنها مخصوصا منابع اینترنتی را میطلبد (مختاری نبی، 1382)
رابطه بین سازماندهی اطلاعات و اینترنت یک رابطه دو سویه و تعاملی است. اینترنت از سویی تسهیلات فراوانی جهت سازماندهی اطلاعات پدید آورده است و از سوی دیگر تحت تاثیر روشهای سازماندهی اطلاعات قرار گرفته است. در این جا به برخی ازدلایلی که بحث سازماندهی را برای صفحات وب ضروری می سازد، اشاره می گردد:
مسائل و مشکلات جستجو و بازیابی اطلاعات در اینترنت از طریق موتورهای کاوش، تواناییها و مزایای فهرستهای کتابخانه ای در سازماندهی اطلاعات و حل مشکلات جستجو و بازیابی اطلاعات، فراهم آوردن امکان دسترسی به منابع ارزشمندی که به طور روز افزون به اینترنت افزوده می شود.
منابع موجود در اینترنت توسط افراد و سازمانهای گوناگون و با هدف های متفاوت به آن افزوده می شود. روز به روز بر تعداد صفحات خانگی توسط افراد افزوده میگردد؛ به عبارت دیگر اکثر منابع بدون ضابطه و الگوی مشخص وارد اینترنت می شود.
بازیافت زیاد و نامربوط که یکی از مشکلات عمده پایگاههای اطلاعاتی میباشد در این جا نیز با شدت و دامنه بسیار گسترده تری به چشم میخورد و موجب عدم دسترسی به اطلاعات مفید و مناسب در اینترنت می شود.
از نظر نوع و محتوای اطلاعات موجود در اینترنت برخی آنرا به مغازه سمساری تشبیه کرده اند که هر چیزی در آن یافت می شود. همین گوناگونی غیر موجه در برخی موارد موجب بیراهه رفتن کاربران، به ویژه کاربران غیر ماهر می شود که هنگام جستجو پیرامون مطلبی خاص از موضوع دیگر سر در می آورند.
در حالی که گستره و نوع اطلاعات در اینترنت حجیم و قابل توجه است اما این اطلاعات به صورتی ناقص و نابسامان سازماندهی شده است گاهی اوقات تا بدان اندازه ضعیف است که جستجو در اینترنت از نظر وقت و هزینه مقرون به صرفه نیست و کاربر ترجیح میدهد به شبکه های اطلاع رسانی تجاری مراجع کند. اگر چه برای جستجو در اینترنت نرم افزارها یا موتورهای جستجوی گوناگونی در اختیار است اما اطلاعات اینترنت بطور مناسبی سازماندهی نشده و شیوه عمل موتورهای جستجو مانع از رسیدن به یک نتیجه مطلوب در بازیابی است. بعضا مشاهده میشود که اطلاعات سایتی توسط پدیدآورنده آن یا مسئولان سایت از یک رایانه سرویس دهنده دیگری انتقال می یابد بدون آنکه به این تغییر نشانی اشاره ای شود.(محمدی، 1384)
مقایسه میان واژگان کنترل شده و کنترل نشده یا همان فولکسونومیها در روشن ساختن چهارچوب حاکم بر ساختار واژگان از نظر میزان مراجعه کاربران و میزان استفاده از واژگان جهت بررسی ویژگیهای فولکسونومیها به عنوان یک ساختار واژگانی جدید که علاوه بر ایجاد سرعت و سهولت دسترسی به عنوان منبعی مهم برای انتخاب و نگهداری واژگان به شمار میروند خالی از فایده نیست. حال سوال این است که قدر میان این دو نوع ساختار زبانی متخصصی مدار (کنترل شده) و مردم مدار (کنترل نشده) همپوشانی وجود دارد؟
در این راستا تحقیقات متعددی نیز انجام شده است برای مثال لین و همکارانش در سال ۲۰۰۶ مقایسه میان واژگان کنترل شده و فولکسونومیها که به مقالات پزشکی مربوط میشد انجام دادند. آنها به این نتیجه رسیدند که تنها ۱۱٪ میان این دو نوع واژگان همپوشانی وجود دارد و کاربران گرایش کمتری به ساختار اسمی کلمات که در سرعنوانهای موضوعی مش به عنوان یک ساختار زبانی کنترل شده موجود است نشان میدهند.
در تحقیق دیگری که مارتینلوترکینگ در بررسی که در سال ۲۰۰۸ با هدف بررسی میزان هم پوشانی بان واژگان کنترل شده و غیر کنترل شده بر روی تگهای سایت فولکسونومی Citeulike در مقایسه با اصطلاحات، اصطلاحنامه اریک انجام داد نشان داد که تعداد کمی از تگ – توصیفگرها (حدود 7%) با هم طابقت دارند و استفاده کنندههای سایت یولایک از ترمینولوژی مشابهی که در توصیفگرهای تزاروس سایت اریک وجود دارد استفاده نمیکنند(کینگ، ۲۰۰۸، ص ۴۵)[12].
کیم در مورد هدف مدیریت دانش اظهار میدارد که تجزیه و تحلیل دانش موجود و شناسایی دانش مورد نیاز برای تکمیل و انجام اهداف سازمان با کمک و همفکری و تعامل متخصصان دانش، کارشناسان فناوری و ارتباطات و استفاده کنندگان، هدف نهایی مدیریت دانش است. (فصلنامه کتاب. نشریه سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. دوره 15.49-48. شماره 3، پاییز 1383)
سرعت رشد اطلاعات
در سالهای اخیر دسترسی و استفاده از فناوری اطلاعات به ویژه سرویسهای مرتبط با موبایل و اینترنت رشد بالایی داشته است و در آیندهای نزدیک حجم دادهها انفجار خواهد یافت، سرعت رشد اطلاعات در دو سال گذشته بیشتر از تمام اطلاعات تولید شده در تاریخ بشریت بوده است. بیش از 90% از تمام اطلاعات در جهان در طول دو سال گذشته تولید شده است.(Business2Community)
آمارهای جالب از سرعت رشد اطلاعات، منتشر شده از کمپانی فوربس[13]:
- کاربران در هر ثانیه اطلاعات جدیدی ایجاد مینمایند، برای مثال 40،000 جستجو در هر ثانیه (فقط در گوگل) انجام میگردد که بیش از 3.5 میلیارد جستجو در روز و 1.2 تریلیون جستجو هر ساله در سراسر جهان انجام میشود.
- در آگوست 2015 بیش از 1 میلیارد نفر از فیسبوک در یک روز استفاده کردند.
- کاربران فیسبوک به طور متوسط در هر دقیقه 25 میلیون پیام ارسال میکنند و 2.77 میلیون ویدیو در هر دقیقه مشاهده مینمایند.
- ما شاهد رشد عظیمی در دادههای ویدئویی و عکس هستیم که هر دقیقه تا 300 ساعت ویدئو به تنهایی در بارگذاریی میگردد.
- در سال 2015، در بستر اینترنت یک تریلیون عکس به نمایش گذاشته شد و میلیاردها نفر این عکسها را به صورت آنلاین به اشتراک گذاشته اند. تا سال 2017، حدود 80 درصد از عکسها بر روی تلفنهای هوشمند گرفته خواهد شد.
- در سال 2017، بیش از 1.4 میلیارد تلفن هوشمند عرضه خواهد شد و همه تلفنهای هوشمند دارای سنسورهایی خواهند بود که قادر به جمعآوری انواع دادهها هستند و این دادهها جدای از اطلاعاتی است که خود کاربران در تلفنهای هوشمند خود ایجاد میکنند، این سنسورها اطلاعات را به سرورهای از پیش برنامه ریزی شده ارسال مینمایند.
- تا سال 2020، ما بیش از 6/1 میلیارد تلفن هوشمند را در سطح جهانی در اختیار خواهیم داشت.
- در عرض پنج سال، در جهان بیش از 50 میلیارد دستگاه هوشمند متصل وجود دارد که همه آنها برای جمع آوری، تجزیه و تحلیل و به اشتراک گذاری داده ها توسعه یافته و برنامه ریزی شدهاند.
- تا سال 2020، حداقل یک سوم از تمام دادهها از طریق ابر (شبکه ای از سرورهای متصل به اینترنت) عبور میکنند.
- محاسبات توزیع شده (انجام وظایف محاسباتی با استفاده از شبکه کامپیوتری در فضای ابری) بسیار کاربردی خواهد بود. گوگل 0.8% از آن را هر روز استفاده مینماید و حدود 1000 کامپیوتر را در پاسخ دادن به یک پرس و جو استفاده کرده به طوری که فرآیند جستجو در گوگل حداکثر 0.2 ثانیه به طول میانجامد.
آمار جالب دیگر در مورد دادهها و رشد آن در ده سال گذشته، منتشر شده از کمپانی فوربس[14]:
- در عرض پنج سال گذشته، در جهان بیش از 50 میلیارد دستگاه هوشمند متصل به اینترنت وجود داشته که همه آنها برای جمع آوری، تجزیه و تحلیل و به اشتراک گذاری داده ها توسعه یافتهاند.
- تا سال 2020، ما بیش از 6/1 میلیارد تلفن هوشمند دنیا را در اختیار داریم.
- در سال 2015، یک تریلیون عکس گرفته شده است و میلیاردها نفر از این عکسها را به صورت آنلاین به اشتراک گذاشتهاند.
- تا پایان سال 2017، حدود 80 درصد از عکسها بر روی تلفنهای هوشمند گرفته خواهد شد.
- در حال حاضر تا 300 ساعت فیلم در هر دقیقه از روز به YouTube آپلود می شود.
- در هر دقیقه از روز، 570 وب سایت جدید ایجاد می شوند (Business2Community).
- حجم کل دادهها که صنعت ضبط و ذخیره میکند، در هر 1.2 سال دو برابر میشود. (Business2Community)
- در حال حاضر کمتر از 5٪ از تمام دادهها تا کنون مورد تجزیه و تحلیل و استفاده قرار گرفته است (BernardMarr).
برآوردهای اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) در گزارش اندازهگیری جامعه اطلاعاتی[15] حاکی از آن است که تا پایان سال 2015 میلادی:
- 95% از افراد جهان تحت پوشش شبکههای تلفن همراه قرار دارند که تعداد مشترکین تلفن همراه از 2/2 میلیارد نفر در سال 2005 به 1/7 میلیارد نفر در سال 2015 افزایش خواهد یافت، لازم به ذکر است که تعداد مشترکین تلفن همراه به جمعیت جهان نزدیک شده است.
- برآورد میشود که تعداد مشترکین جهانی پهن باند موبایل از 8/0 میلیارد نفر در سال 2010 به 5/3 میلیارد نفر در سال 2015 افزایش خواهد یافت.
- کاربران اینترنت به سرعت در حال افزایشند و برآورد می شود که 40% از جمعیت جهان کاربر اینترنت باشند.
طی سالیان اخیر، تلاشهای متعددی از سوی برخی سازمانها، کتابخانهها و افراد، برای سازماندهی منابع اینترنتی صورت گرفته است که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1- استفاده از طرح های رده بندی کنگره و دیوئی برای سازماندهی منابع اینترنتی:
استفاده از شیوههای سنتی رده بندی برای سازماندهی و رده بندی محتوای آنلاین سابقهای نسبتا طولانی دارد.
Macgregor, George, and McCulloch, Emma (2006)
Macgregor, George, and McCulloch, Emma (2006). “Collaborative tagging as a knowledge organization and resource discovery tool”. Library Review, 55(5): 291-300.
بطور مثال سرویس خدمات اطلاع رسانی BUBL[16] راهنمای خود را مطابق با ردهبندی دیوئی دسته بندی کرده است. برای نمونه، در این راهنما، وب سایتها و صفحاتی که محتوای آنها در موضوعات آموزش، حقوق، سیاست، اقتصاد یا جامعه شناسی هستند در رده 300 که به علوم اجتماعی اختصاص دارد دسته بندی شدهاند. مثال دیگر، پروژه[17]CYBERSTACKS میباشد که اطلاعات و منابع اینترنتی را با استفاده از نظام رده بندی کنگره سازماندهی کرده است. در این مورد نیز میتوان از راهنمای[18]CyberDewey نام برد که با بهرهگیری از سیستم دیوئی منابع اینترنتی را دسته بندی کرده است. عمده ترین دلیل استفاده از طرح های رده بندی دیوئی یا کنگره، کاربرد قابلیتهای این طرح ها هم در جهت سازماندهی منابع و هم بازیابی موضوعی آنها بوده اما با وجود قدمت طولانی استفاده از این طرحها در جهت ساماندهی محتوای آنلاین، به نظر میرسد موفقیت چندانی حاصل نشده است.
2- بهرهگیری از واژگان کنترل شده بخصوص اصطلاحنامهها و تزاروسها، با هدف ایجاد راهنماهای وبی (دایرکتوریها):
بسیاری از کتابخانههای دیجیتالی آنلاین، منابع خود را با استفاده از سرعنوانهای موضوعی کنگره نمایه سازی کردهاند و برخی نیز با بهره جستن از اصطلاحنامههای تخصصی و موضوعی محتوای خود را سامان دادهاند مانند پایگاه اینترنتی Artifact[19] که از اصطلاحنامه موضوعی هنر و معماری استفاده کرده است. از موارد دیگر میتوان به راهنمای وبی Dmoz[20]، نمایه کتابداران برای اینترنت[21]، کتابخانه عمومی اینترنت[22] و دایرکتوریهای Yahoo و Google اشاره کرد. در این راهنماها نوعی روند سلسلسه مراتبی “کل به جزء” برای رده بندی منابع اینترنتی در نظر گرفته شده است مثلا:
Science > Math > Application > Communication Theory > Cryptography
دسته بندی اطلاعات در این راهنماها مطابق با قواعدی است که در هرکدام از آنها اعمال میشود و صفحات وب و پایگاههای اینترنتی را در موضوعات از پیش تعیین شده رده بندی میکنند.
واژگان کنترل شده[23] و نقش آنها در سازماندهی منابع اینترنتی
ساختار سلسلسه مراتبی[24] و معناشناختی واژگان کنترل شده از جمله مهمترین ویژگیهای این ابزارها برای بازیابی و جستجوی اطلاعات در محیطهای چاپی و الکترونیکی است زیرا:
1- در واژگان کنترل شده، لغات مترادف[25] و نزدیک به هم با گزینش یک لغت خاص، یکدست میشوند.
Macgregor, George, and McCulloch, Emma (2006).
Macgregor, George, and McCulloch, Emma (2006). “Collaborative tagging as a knowledge organization and resource discovery tool”. Library Review, 55(5): 291-300.
این امر با استفاده از ارجاعات مختلف از لغات انتخاب شده به لغات انتخاب نشده، صورت میگیرد و از تشویش و پراکندگی در ساختار واژگان جلوگیری کرده و کاربر را به سوی بهترین انتخاب و گزینه راهنمایی میکند. ضمن اینکه منابع مرتبط را نیز به یکدیگر پیوند می دهد مانند:
اتومبیل
ماشین
نگاه کنید به: خودرو
2- در واژگان کنترل شده، لغات متشابه و هم آوا[26] از یکدیگر مجزا میشوند، مانند “Java” که نام یک زبان برنامه نویسی است و “Java” که نام جزیرهای متعلق به اندونزی میباشد. این امر از سردرگمی کاربر در نتایج جستجو جلوگیری میکند و امکان عمل بیشتری به نمایه ساز می دهد.
3- لغاتی که ممکن است از نظر قواعد املایی، مشکلاتی برای کاربران و ویراستاران ایجاد کنند، در “واژگان کنترل شده”، مشخص می گردند و اگر کاربرد آنها در واژگان ضرورتی نداشته باشد، حذف میگردند.
4- نکته مهم تر در “واژگان کنترل شده”، حاکم شدن نوعی روند سلسله مراتبی معناشناختی[27] در بین واژه ها است که کاربر را در بازیابی منابع و اطلاعات مرتبط یاری میدهد. دسته بندی واژگان در این سلسلسه مراتب بر اساس لغات هم موضوع و مرتبط و از اعم به اخص یا برعکس صورت میگیرد، مانند “لنینیسم” که از گونه “کمونیسم” است و آن نیز از جمله “نظریه های سیاسی” بشمار می رود.
5- در ساختار “واژگان کنترل شده”، استفاده از علائم و نشانهها، امری مهم است و کاربر با استفاده از نشانهها و علائم تعریف شده در هر واژگانی، ارتباطات بین لغات را تشخیص داده و کاربردهای آنها را در مییابد.
نمونه های بسیار مهم و مطرح در زمینه “واژگان کنترل شده” عبارتند از: طرحهای رده بندی کتابشناختی (مانند کنگره و دیوئی)، فهرست سرعنوانهای موضوعی مانند سرعنوانهای موضوعی کنگره و سرعنوانهای پزشکی MESH و انواع اصطلاحنامهها مانند کلیه اصطلاحنامه های تخصصی و عمومی.
عمده راهنماهای وبی مهم موجود در وب، از “واژگان کنترل شده” برای ساماندهی محتوای خود بهره میگیرند و این موضوع، در کنار مزایایی که دارد، مشکلاتی نیز برای بازیابی اطلاعات در وب برای کاربران فراهم میکند، بطور مثال برای یک کاربر تشخیص اینکه وب سایت مورد جستجوی وی در کدام دسته قرار دارد مشکل است و برای یک ویراستار نیز تشخیص اینکه یک وب سایت، بایستی در کدام یک از گروهها و دستهها قرار بگیرد مشکل به نظر میرسد. فقدان برخی زمینههای موضوعی خاص و دقیق برای توصیف اطلاعات تخصصی و جدید، حجم روزافزون منابع مختلف اطلاعاتی در محیط وب در مقایسه با نیروی انسانی معدود و متخصص در جهت سازماندهی محتوای آنلاین و نیز هزینه های مالی و زمانی فراوان درجهت آموزش افراد مورد نیاز برای سازماندهی منابع اینترنتی از جمله مشکلات استفاده از “واژگان کنترل شده” برای ساماندهی محتوای اطلاعات موجود در وب به شمار می رود.
بطور کلی راهنماهای وبی از اشکالات عمدهای برخودار هستند که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- انتشار روزانه میلیونها فرمت اطلاعاتی در وب، عملا امکان روزآمد نگاه داشتن اطلاعات دسته بندی شده در راهنماها را از معدودی ویراستار سلب مینماید. بر اساس آمارهای موجود در راهنمای وبی Dmoz، بالغ بر 5281960 وب سایت در 590000 موضوع دسته بندی شدهاند. واضح است که این میزان وب سایت، درصد ناچیزی از کل میلیاردها صفحه وب را شامل می شود.
- عمده راهنماهای موجود در وب، راهنمای وب سایتها و پایگاههای اینترنتی محسوب میشوند و صرفا کاربران را به وب سایتها هدایت میکند. اطلاعات صفحات شخصی ایجاد شده توسط کاربران، مطالب و اطلاعات منتشر شده در وبلاگها، مقالات و نوشتههای علمی و پژوهشی درج شده در وب سایتهای گوناگون، اخبار و رویدادهای متنوع منتشر شده در سایتهای خبرگزاریها و روزنامهها و همچنین اغلب صفحات داخلی پایگاههای اینترنتی در راهنماهای وبی گنجانیده نمیشوند.
- علاوه بر متن، فرمتهای مختلف اطلاعاتی از قبیل صوت و تصویر، عکس و ویدئو، جدول و نقشه و نمودار، نرم افزارها و برنامه های کاربردی، فایلهای اطلاعاتی PDF و word، اسلایدها و فایلهای مختلف دیگر نیز در وب پراکنده و منتشر شدهاند که راهنماهای وبی فاقد اطلاعات آنها هستند.
- به کارگیری ابردادهها[28] در سازماندهی منابع اینترنتی
استفاده از ابردادهها نیز روش دیگری برای نظم بخشیدن به منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت به شمار میرود. ابردادهها بخصوص از نظر قابلیتهایی که در زمینه تسهیل فرآیند جستجو، مکانیابی، انتخاب، ارزیابی و مستند سازی منابع اطلاعاتی، تحلیل محتوا و نمایه سازی منابع وب و مدیریت اطلاعات ایفا میکنند، حائز اهمیت هستند (مختاری نبی،1382).
مختاری نبی، ابراهیم (1382). “سازماندهی منابع اینترنتی: چالش ها و ضرورت ها”، نما (مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران)، شماره چهارم، دوره اول، آنلاین:
http://www4.irandoc.ac.ir/data/E_J/vol1/organaizing.htm
استفاده از ابردادهها، بیشتر در پایگاههای اطلاعاتی تحت وب، کتابخانههای دیجیتالی و برخی موتورهای جستجوی تخصصی نمود بیشتری داشته است. از نمونه های انجام گرفته در این زمینه برای نظم دهی به محتوای آنلاین، می توان به پروژه دابلین کر[29] اشاره کرد. در این مورد، پدیدآورنده، با استفاده از 15 عنصر از قبیل عنوان، نام پدیدآورنده، موضوع، ناشر، تاریخ، نوع، منبع، زبان و فیلدهای دیگری که بر حسب اختیار میتواند از آنها بهره بگیرد، اطلاعات را سازماندهی میکند. استفاده از ابردادهها، با وجود قابلیتهایی از قبیل دقت در مدیریت اطلاعات تحت شبکه، تسهیل امر بازیابی اطلاعات و توصیف فایلهای غیرمتنی، مشکلاتی را نیز به همراه داشته است (محمدی،1383)
محمدی، حسین (1383).”ابرداده: مفاهیم و کاربردها”، نما (مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران)، شماره سوم، دوره دوم؛ آنلاین:
http://irandoc.ac.ir/data/E_J/vol2/metadata.htm
از قبیل نیاز به دانش تخصصی و موضوعی در امر نمایه سازی و فهرست نویسی اسناد و اطلاعات، هزینههای مالی و زمانی در به روند خلق و به کارگیری آنها، لزوم استفاده از متخصصان موضوعی و نمایه سازان آموزش دیده و پیچیده بودن آنها برای کاربر عادی. علاوه بر این، رشد سرسام آور منابع وب، امکان بهرهگیری از عناصر ابردادهای برای سازماندهی همه اطلاعات منتشر شده را غیرممکن میسازد.
مرور ادبیات:
فولکسونومی (رده بندی مردمی)
فولکسونومی رویکردی جدید به امر سازماندهی محتوای وب است. این اصطلاح از دو کلمه فولک folk به معنی عامه و Taxonomy به معنای رده بندی، مشتق شده است و به نوعی رده بندی اطلاق میشود که توسط عامه کاربران انجام میشود و تابع قوانین علمی خاصی نیست اما مبنای فلسفی خاص خود را دارا است Crossett, James (2006)
Crossett, James (2006). “Social data classification”. April 2006
در نقطه مقابل فولکسونومی، تاکسونومی یا ردهبندی حرفهای و تخصصی دانش قرار دارد. کاربردهای عمده تاکسونومی در طبقه بندی و سازماندهی اطلاعات و اسناد چاپی است و همانگونه که اشاره شد در سالیان اخیر کوششهایی برای به کارگیری آن در جهت ساماندهی اطلاعات وب و منابع الکترونیکی صورت گرفته است؛ اما این شیوه جوابگوی نیازهای اطلاعاتی کاربران عمومی و هماهنگ با رشد انتشار منابع اطلاعاتی گسترده و متنوع در وب نیست. مشکلات استفاده از روشهای علمی رده بندی و نیز تنوع موضوعی و ساختاری منابع و اطلاعات توزیع شده در وب، منجر شده است تا فولکسونومی به عنوان رویکردی جدید برای کنترل و نظم دهی به محتوای اینترنت مطرح گرد. Scott A, Golder, and Bernardo A, Huberman (2006)
Scott A, Golder, and Bernardo A, Huberman (2006). “The structure of collaborative tagging systems”. Journal of Information Science, 32(2): 198-208
مبنای فلسفی فولکسونومی، استفاده از خرد جمعی کاربران وب در امر گردآوری، سازماندهی، مدیریت و اشاعه اطلاعات وب است McFedries, Paul (2006).
McFedries, Paul (2006). “Technically Speaking: Folk wisdom”. IEEE Spectrum, February 2006. Retrieved January 25, 2007, from http://www.spectrum.ieee.org/feb06/2756
در طی این روند کاربر، اطلاعاتی را که دراشکال مختلف در وب بدست میآورد، با استفاده از کلیدواژههایی که در اصطلاح فولکسونومی تگ[30] یا برچسب نامیده میشوند، طبقه بندی کرده، اطلاعات آنها را در راهنماهای ویژهای که با استفاده از نرم افزارهای اجتماعی[31]، مدیریت میشوند وارد مینماید و با دیگر کاربران به اشتراک میگذارد.
نرمافزارهای اجتماعی که با فناوریهای جدید ارتباطی و اطلاعاتی تحت وب نظیر RSS، RDF و AJAX اداره میشوند، امکان دسته بندی تگها را برای کاربران فراهم میکنند و به نوعی نقش واسطهگری را بین کاربران و داده ها ایفا مینمایند. به این ترتیب هر کاربری میتواند برچسبهای مورد علاقه خود را گردآوری کند، آنها را با دیگران به اشتراک بگذارد، از علائق کاربران دیگر آگاه شود و در گروههای موضوعی مورد علاقه خود عضو گردد. “برچسب” در فولکسونومی، عنصر اصلی و مهم به شمار می رود که توسط خود کاربر خلق شده و زمینه ارتباط فکری وی را با منابع وب و کاربران دیگر فراهم میکند.
عناصر رده بندی مردمی:
کاربر: هر شخصی با هر دانشی که از منابع وب با هر هدفی استفاده میکند. کاربر یا میتواند پدید آورنده اطلاعات و دادهها باشد، یا صرفا آنها را در منابع وبی بازیابی کرده باشد.
برچسب: هر نوع کلیدواژهای که با هر شکل و ساختاری برای توصیف یک عنصر اطلاعاتی، توسط کاربر انتخاب میشود. در رده بندی مردمی، محدودیتی در میزان و نحوه استفاده از برچسبها برای کاربر وجود ندارد. برچسب عنصر اصلی فولکسونومی و واسط بین منابع و کاربران وب با یکدیگر است.
اطلاعات: هر نوع دادهای که با هر شکل و ساختار و در هر موضوعی در وب منتشر شده باشد. این دادهها میتوانند شامل صفحات وبی، عکس و تصویر، فایلهای صوتی، ویدئویی، فایلهای مختلف گرافیکی، مقالات، کتب و اسناد الکترونیکی، اطلاعات کتاب شناختی مقالات و کتب، نشانی صفحات وب[32]، صفحات شخصی، صفحات داخلی وب سایتها و وبلاگها، دانشنامه، دائره المعارف و فرهنگهای لغت باشند.
نرم افزارهای اجتماعی[33]: نرم افزارهای تحت وب که با استفاده از فناوری نوین نسل دوم وب موسوم به وب 2[34]، امکان تعامل کاربران و داده ها را با یکدیگر، به اشکال مختلف فراهم آوردهاند. Bryant, Todd (2006).
Bryant, Todd (2006). “Social Software in Academia”.EDUCAUSE Quarterly (2)2006
Retrieved March 10, 2007, from http://www.educause.edu/ir/library/pdf/eqm0627.pdf
سازماندهی منابع دانش:
سازماندهی منابع دانش یکی از ارکان اساسی علوم اطلاع رسانی است، چرا که بدون استفاده از یک روش مناسب علمی و منطقی و نظم عالی نمیتوان به راحتی به منابع اطلاعاتی صحیح دسترسی پیدا کرد. هدف عمده و اساسی فهرست نویسی، سازمان دادن به منابع اطلاعاتی است تا از این طریق بتوان عنوان مورد نیاز را از مجموعه موجود، دقیقتر و سریعتر بازیابی کرد. همان طورکه از این تعریف میتوان استنباط کرد، هدف عمده فهرست نویسی نظم و سازمان دادن به مجموعه منابع است و تفاوتی ندارد که این منابع به چه فرمت و محملی باشند. سازمان دادن به منابع الکترونیکی، از مهمترین وظایف و کارکردهای علوم اطلاع رسانی و کتابداری است. با افزایش نیازهای اطلاعاتی کاربران و نیز رشد روز افزون حجم اطلاعات در دنیای وب، ضرورت سازماندهی و نظام و ترتیب بخشیدن به منابع اطلاعاتی موجود در وب، از سوی متخصصان اطلاع رسانی مطرح شده است.(باتیلى، 1378 و حاجى زین العابدینى، 1381)
پورتال سازمانی
پورتال[35] را میتوان یک مرکز ارائه خدمات و اطلاعات شبکهای دانست که بر چهار پایه اصلی استوار است:
تعریف پورتال از دیدگاههای متفاوتی امکان پذیر است، زیرا کاربران امکانات زیادی را برای آن متصور میشوند و تا کنون تعبیرات گوناگونی از پورتال ارائه شده است. یک پورتال به عنوان یک فضای کاری برای تجارت الکترونیکی مبتنی بر شبکه با امکان تنظیم شخصی و محتوایی و برخورداری از قابلیتهای مشارکت با دیگر همکاران تعریف شده است، اما آنچه که بطور کلی برای یک پورتال مطرح می باشد، عبارت است از تمرکز بر روی آنچه که پورتالها میتوانند برای یک سازمان فراهم کنند.
استفاده از واژه جمع «پورتالها» نیز اتفاقی نیست. سازمانها نیز برای مواجه با مسائل چندگانه خود در حوزههای مختلف معمولاً بیش از یک پورتال دارند. نقش تسهیل کننده پورتال در انجام امور اداری، آموزشی و پژوهشی و کارایی چندگانه پورتال، آن را تبدیل به یک محل کار الکترونیکی برای کاربران نموده است. پورتالهای سازمانی جدای از خدماتی که در سازمانها ارائه میکنند، فرصتهای نوینی را متناسب با توان اجرایی سازمانها فراهم مینمایند. این بدان مفهوم است که پورتالهای سازمانی در راستای اهداف خود، زمینه همکاریهای متقابل و امکان بهره برداری از توانهای حرفهای و سرمایه گذاری طرفهای درگیر در فعالیتهای مختلف را فراهم می سازند.
اعمالی را که پورتال روی محتوا انجام میدهد، میتوان به چهار گروه کلی تقسیم بندی کرد:
- گردآوری
- اختصاصی کردن[40] (نقش هر کدام از کاربران را، به علاوه سطح دسترسی آنها مشخص می کند).
- توصیه و معرفی کردن محتوا: پورتال میتواند بر اساس علاقمندیهای یک کاربر و اطلاعاتی که از پیش در مورد کاربر جمع آوری نموده، مطالب مناسب را در اختیار او قرار دهد. این مهم میتواند حتی از طریق دنبال کردن موضوعات مورد علاقه کاربر و ثبت کلیه رفتارهای وی در پرتال سازمانی صورت پذیرد.
- گلچین کردن و خلاصه کردن مطالب: پورتال میتواند به صورت خودکار مطالب را خلاصه نموده، در اختیار کاربر قرار دهد. به عنوان مثال کلمات کلیدی یک مقاله میتواند برای جستجوی موثر آن مورد استفاده قرار گیرند.
شاید بتوان سایتهای Yahoo یا Amazon به عنوان کاملترین پورتالهایی که تا به حال ساخته شدهاند، نام برد.
هدف از طراحی پورتالهای سازمانی:
پورتالهای سازمانی اساساً با دو هدف طراحی و در سطح سازمانها مستقر میشوند. این دو هدف شامل مدیریت متمرکز اطلاعات سازمانی در مؤسسات و ارائه خدمات اطلاعاتی روزآمد، جامع و دقیق میباشد.
پورتالهای سازمانی از یک سو امکان مدیریت متمرکز در سازمان را برای مدیران و معاونان مؤسسات و سازمانها فراهم میکنند و پنجرهای شفاف از سازمان را در مقابل چشم آنها قرار میدهند و از سوی دیگر کاربران و مشترکین خود را از آخرین اخبار و اطلاعات مربوط به حوزههای کاری و تجاری آگاه میسازند.
این پورتالها علاوه بر اطلاع رسانی دقیق، زمینههای تعامل میان مدیران و کارمندان یا کاربران را ایجاد مینمایند. محیط شبکهای پورتالهای سازمانی به گونهای طراحی میشود که یک کاربر پس از ورود به آنها خود را در فضای مجازی یک محیط سازمانی مییابد و علاوه بر انجام امور اجرایی در سراسر اوقاتی که در این محیط به سر میبرد احساسی از لذت را همراه با آموزش تجربه مینماید.
یکی دیگر از ویژگیهای پورتالهای سازمانی این است که کاربران با مشارکت در فعالیتهای مبتنی بر شبکه خلاقیتهای فردی را در خود پرورش میدهند. امکانات تنظیم اختصاصی که معمولاً در هر پورتال سازمانی پیش بینی و ارائه میشود ضمن به چالش گرفتن تجربیات فردی کاربران در کار با امکانات شبکهای و بسترهای ارتباطی، زمینههای خلاقیت آنها را به شیوهای کاربردی ایجاد مینماید.
ورود حجم عظیم اطلاعات به پرتالهای سازمانی
اکنون با توجه به تنوع و سرعت روزافزون رشد اطلاعات در بستر اینترنت و تزریق این حجم عظیم اطلاعات به پرتالهای سازمانی موضوع جامعیت و مانعیت در بازیابی اطلاعات از اهمیت ویژه و استراتژیکی برای سازمانها برخورد دار است.
از طرفی افزایش جامعیت و مانعیت بازیابی اطلاعات در پرتالهای سازمانی ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با نحوه معماری و دسته بندی اطلاعات در سیستمهای اطلاعاتی درون سازمانی خواهد داشت، از این رو یکی از راهکارهای موثر، کم هزینه و به روز در این رابطه مبحث فولکسنومی یا رده بندی مردمی میباشد که در ادامه توضیح داده خواهد شد.
فولکسونومی اصطلاحی است که توسط واندروالی[41] از ترکیب دو کلمه “FOLK” و “TAXONOMY” به ترتیب به معنای “مردم” و “رده بندی” ابداع شده است که از آن برای توصیف سیستمهایی که در آنها مردم (نه نمایه سازان حرفهای) توصیفگرهایی را از زبان طبیعی برای موضوع دادن به منابع انتخاب میکنند که به برچسب[42] معروف است.
فولکسونومی یکی از شیوههای سازماندهی پایین به بالا محسوب میشود که در آن کاربران برای نظم دهی به منابع با هدف بازیابی و به اشتراک گذاری آنها اقدام به برچسب گذاری[43] میکنند. در چنین سیستم هایی کابران با سازماندهی دانش با روشی شخصی خود و متناسب با نیازها و واژگان مورد نظر خود ترغیب میشوند؛ بنابراین فولکسونومی میتواند ابزاری بالقوه برای مدیریت اطلاعات باشد (مردانی، ۱۳۷۹، ص ۸۹).
رده بندی مردمی نظامی از واژگان کنترل نشده است و بیش از سایر سیستمهایی که از زبان طبیعی برای انتخاب توصیفگرها استفاده میکنند مشارکتی و مردم گرا میباشد و مبتنی بر نیازهای کاربران است و چیزی به جز عملکرد خود کاربران نیست با مقایسه سیستمهای برچسب گذاری دسته جمعی و شیوههای سنتی سازماندهی اطلاعات مشاهده میشود که این کار دو خصوصیت کلی دارد:
- همه کاربران فعال میتوانند در مراحل به اشتراک گذاری، سازماندهی، مدیریت و دسترسی به منابع مشارکت فعالیت داشته باشند.
- کلیه کاربران که در برچسب گذاری مشارکت داشتهاند و چه کسانی که در برچسب گذاری مشارکت نداشتهاند میتوانند از برچسبها استفاده نمایند.
دو ویژگی ذکر شده کمک به افزایش تعاملات و انگیزش افراد درون سازمانی در ساخت و رده بندی اطلاعات مینماید و این دقیقا همان چیزی است که در پرتالهای سازمانی وجود ندارد.
در سیستم برچسب گذاری مشترک[44] دسترسی موثر به منابع برچسبگذاری شده مشکل است، سیستم برچسب گذاری جاری و دستورالعمل آن بیشتر بر اساس فولکسونومی است که اساسا بدون کنترل واژگان صورت میگیرد و استفاده از فولکسونومی ها برای جا دادن عناوین دارای محدودیتهای خاص خود از جهات دستور زبان و سایر ویژگیهای واژگان است که میزان این محدودیتها قابل بررسی و اندازه گیری میباشد که در نهایت میزان کارکرد این نوع واژگان کنترل نشده را نشان میدهد (اسپیتر، ۲۰۰۹، ص ۱۲۳)[45].
از مهمترین ضعفهای فولکسونومیها میتوان به فقدان استانداردهای پذیرفته شده در روند رده بندی اشاره کرد. در ساختار فولکسونومی، نظارتی بر لغات همنام و مشابه، مترادفها و متضادها صورت نمیبرد و موارد غیر متعارف لغوی به وفور یافت میشود (اسپیتر، ۲۰۰۹، ص ۱۲۳).
در مقابل فولکسونومیها به عنوان واژگان کنترل نشده، اصطلاحنامهها، سرعنوانهای موضوعی، سیستمهای رده بندی به عنوان واژگان کنترل شده وجود دارند که بر خلاف فولکسونومیها ساختاری نظامند از ارتباطات میان کلمات را برای دسترسی به واژگان شناخته شده را دارا میباشند که فقدان این ساختار در فولکسونومیها موجب شده است که کاربر نتواند در مراجعات بعدی به همان مطالب و مفاهیمی برسد که بار قبلی به آنها رسیده بود(گوردن[46]، لااورا[47]، ۰۶ ۲۰، ص ۲۴).
با این حال نگهداری و توسعه واژگان کنترل شده نیاز به صرف هزینه و وقت فراوانی دارد و با توجه به نظاراتی که از یک ساختار زبانی جهت حفظ روابط معنایی، قابلیت بسط، سازگاری، گسترش و توصیف واژگان کنترل کننده را داریم، فولکسونومیها میتوانند انتخاب خوب و مفیدی برای نگهداری و انتخاب واژگان باشند برای مثال تکرار یک برچسب میتواند عاملی جهت انتخاب آن واژه به عنوان یک اصطلاح مرجع برای توضیح یک مفهوم به شمار برود (مارتین لوتر کینگ، ۲۰۰۸)[48].
مقایسه رده بندی مردمی با جستجوی کتابخانهای
همانگونه که میدانیم، در کتابخانهای که با استفاده از قواعد رده بندی کنگره یا دیوئی، سازماندهی شده است، کلیه کتابهای همسان از نظر موضوعی، در قفسه و نیز اطلاعات کتابشناختی کلیه کتابهای یک پدیدآورنده نیز در برگهدان کتابخانه در کنار یکدیگر قرار می گیرند. به این ترتیب مراجعه کننده با استفاده از فاکتورهای فوق و با بهرهگیری از ابزارهایی مانند سیستم جستجوی کتابخانه ای، فهرست الفبایی عنوان، سرشناسه، پدیدآورنده و موضوع، قادر است کتابها و اسناد مورد نیاز خود را به راحتی بازیابی نماید. روند بازیابی اطلاعات در فولکسونومی نیز تقریبا به این ترتیب است، با این تفاوت که اطلاعات وبی جایگزین منابع چاپی شدهاند. روند گردش اطلاعات در فولکسونومی، عبارت است از:
1- مرحله اول: برچسب گذاری صفحات وب، نشانی های اینترنتی[49]، فایلهای صوتی و تصویری، اسناد متنی و غیره
2- مرحله دوم: اشتراک برچسبهای ایجاد شده در راهنماهای وبی ویژه فولکسونومی مانند Del.icio.us، Citeulike، فلیکر[50] و غیره
3- مرحله سوم: بازیابی برچسبها توسط سیستم جستجوی کلیدواژهای، فهرست الفبایی برچسبها، فهرست برچسبهای مهم و فهرست موضوعی.
فرض میکنیم دو کاربر الف و ب، تعدادی از منابع و صفحات بازیابی شده را به صورت زیر برچسب گذاری کردهاند:
کاربر الف: برچسب ها: information retrieval, web2.0, folksonomy
کاربر ب: برچسب ها: painting, art, photo gallery
به این ترتیب کاربران دیگر قادر خواهند بود:
1- کلیه اطلاعاتی که توسط کاربر الف، با تگ Information Retrieval، برچسب گذاری شده است را بازیابی کنند.
2- کلیه اطلاعاتی که با برچسب Information Retrieval، توسط کاربران دیگر برچسب گذاری شده است را بازیابی کنند.
3- کلیه تگهایی را که توسط کاربر الف، برچسب گذاری شده است را به بازیابی کنند.
این مورد برای کاربر ب نیز صادق است. علاوه بر نقاط بازیابی فوق، راهنماهای وبی فولکسونومی با امکاناتی از قبیل جستجو در برچسبها، فهرست برچسبهای مهم و محبوب (که غالبا با حروف درشت و پررنگ مشخص شده اند)، فهرست الفبایی برچسبها، فهرست موضوعی برچسب ها و سایر ابزارهای دیگر، امکان جستجوی بهینه را برای کاربران فراهم می کنند.
ساختار رده بندی مردمی
مهمترین ویژگی فولکسونومی، فقدان استانداردهای پذیرفته شده در روند رده بندی داده هاست (Mathes، 2004).
Mathes, Adam (2004). “Folksonomies: Cooperative Classification and Communication through Shared Metadata”, Retrieved January 25, 2007, from http://www.adammathes.com/academic/computer-mediated-communication/folksonomies.html
در ساختار فولکسونومی، نظارتی بر لغات متشابه[51] و مشابه، مترادفها و متضادها[52] صورت نمیگیرد و موارد غیر متعارف لغوی به وفور یافت میشود. برای مثال اگر در اصطلاحنامهها، از لغات Mac، Mac OS و Macintosh به Apple ارجاع داده میشد، در این ساختار تمامی این لغات خود به عنوان یک نقطه بازیابی در نظر گرفته میشوند. گاه تعداد تگهایی که برای توصیف یک صفحه وب یا تصویر استفاده میشوند از رقم 50 نیز تجاوز میکند و این موضوع بینظمی در نتایج جستجوی کاربران را افزایش میدهد. یک نقطه ضعف دیگر که اخیرا تلاشهایی برای رفع آن صورت گرفته، عدم کارائی استفاده از یک تک واژه برای توصیف یک داده است. بطوری که کاربر وادار میشد برای توصیف دقیقتر و بهتر یک صفحه وب یا هر نوع فرمت اطلاعاتی دیگر، از واژههای بیشتری بعنوان تگ استفاده کند یا اینکه دو واژه مرتبط را بشکل سرهم به عنوان یک تک واژه به کار برد؛ مثلا، استفاده از واژه “library science” بصورت مجزا از یکدیگر کافی به نظر نمیرسید و کاربر بایستی با ترفندهایی مانند چسباندن این دوکلمه یا نشانه گذاری بین آن دو مفهوم دقیق خود را از ” کتابداری” نشان دهد تا در نتایج جستجو کلمات Library و Science، دو مفهوم جدا از یکدیگر تلقی نشود.
البته در بیشتر نرمافزارهای جدید که امکان ایجاد تگها را فراهم میکنند، این مشکل تا حدی برطرف شده اما مشکلی که هنوز لایحل باقی مانده و چالشهای عمده ای را نیز در پی داشته است، مسئله عدم محدودیت کاربر در استفاده از تگها برای توصیف و طبقهبندی منابع اینترنتی و اطلاعات و اسناد وبی است. در کل، مواردی مانند ابهام در برچسبها، عدم تفکیک و دقت بین مترادفها، متشابهات و متضادها، بیدقتی در انتخاب ترکیبهای اخص و اعم و نیز وجود غلطهای املایی و معنایی متعدد در برچسبهای ایجاد شده توسط کاربران، باعث شده است که انتقاداتی از سوی برخی متخصصان رده بندی علوم و اطلاع شناسان به فولکسونومی وارد گردد. از دیدگاه این افراد، عدم توجه فولکسونومی به کنترل واژگان، باعث شده است که این نحو رده بندی از اعتبار علمی لازم برای سازماندهی دانش در محیطهای الکترونیک برخوردار نباشد.
نمونههای مطرح فولکسونومی در دنیا:
del.icio.us [53]: مهم ترین ابزار به اشتراک گذاری، جستجو و اشاعه اطلاعات از طریق فولکسونومی در محیط وب به شمار می رود.
[54]Flickr: سرویس بارگذاری[55]، سازماندهی و اشاعه تصاویر در وب که محبوبیت فراوانی در بین کاربران یافته است.
[56]Citeulike : این سرویس کاربران عمومی را قادر می سازد مقالات علمی را که در موضوعات مختلف منتشر شده اند، در محیط وب به اشتراک بگذارند.
[57]Bibsnomy : این پایگاه، امکان به اشتراک گذاری اطلاعات کتابشناختی مقالات و کتب را برای کاربران فراهم می کند.
LibraryThing[58]: این پایگاه با بهره گیری از فاکتورهای رده بندی مردمی نظیر برچسب گذاری جمعی[59]، کاربران وب را قادر می سازد کتابهای مورد علاقه خود را فهرست کرده، آنها را در وب به اشتراک بگذارند.
Penntags[60]: عنوان پروژه ای است که توسط دانشگاه پنسیلوانیا انجام گرفته و هدف آن مکان یابی، سازماندهی و اشتراک داده های یافته شده در وب توسط کاربران است. کاربران می توانند نشانی های اینترنتی نظیر پیوند به مقالات نشریات، اطلاعات متنی و تصویری موجود در وب و همچنین اطلاعات فهرست پیوسته آنلاین کتب و فهرست پیوسته فیلمهای کتابخانه دانشگاه را از طریق Penntags جمع آوری و با یکدیگر به اشتراک گذارده، منابع و داده های گردآوری شده را با استفاده از تگهایی که به آنها اختصاص می دهند سازماندهی و یا در قالب یک موضوع خاص، گروه بندی نمایند. به این ترتیب، دسترسی به منابع اطلاعاتی مورد نیاز نیز به راحتی میسر می شود. مهم ترین ویژگی این پروژه، امکان اشتراک داده های بازیابی شده از فهرست های پیوسته کتب و فیلمهای موجود در کتابخانه دانشگاه توسط کاربران است.
[61] KFTF: نام پروژه ای است که در حال حاضر در دانشکده علوم اطلاع رسانی دانشگاه واشنگتن انجام می شود. بر این مبنا، داده هایی که قبلا توسط کاربران، بازیابی شده اند، گردآوری و سازماندهی شده، امکان بازیابی مجدد آنها فراهم می گردد. این پروژه با هدف تقویت مهارت کاربران در “مدیریت اطلاعات شخصی”[62] و بازیابی اطلاعات در محیطهای الکترونیکی نظیر وب و ایمیل صورت می گیرد.
[63]:H20 PlAYLIST ابزاری برای یادگیری، آموزش و پژوهش که توسط دانشگاه هاروارد ابداع گریده و طی آن، دانشجویان و محققان خواندنی ها و منابع مطالعاتی خود را به اشتراک می گذارند. این ابزار، ضمن اینکه امکان اشاعه اطلاعات را از طریق سرویس خبررسانی جاری و سیستم Alert، فراهم می آورد؛ امکان تعامل فکری و علمی چندجانبه را نیز برای کاربران ایجاد می کند.
[64]Connotea: سرویس اشتراک اطلاعات و دانش Connotea، توسط گروه انتشاراتی nature، راه اندازی شده است. این سرویس ضمن اینکه کاربران را قادر می سازد منابع و مراجع اطلاعاتی خود در وب را نگهداری و سازماندهی کنند، اطلاعات کتابشناختی مقالات و کتابهای خود را به اشتراک بگذارند. امکان جستجوی کلیدواژه های سایر کاربران و عضویت در گروههای موضوعی نیز وجود دارد.
[1] Folksonomy
[2] Current Awareness
[3] Hypertext Markup Language
-[4] جامعیت و مانعیت و همگونی مقیاس هایی هستند که عموماً به منظور ارزیابی عملکرد کاوش در نظام های بازیابی اطلاعات به کار می روند (شیری، ۱۳۸۱: ۶۸۱) و به عنوان مقیاس هایی مؤثر برای کیفیت بازیابی اطلاعات قلمداد می شوند.
[5] Tag
[6] Social Software
[7] Social Software
[8] Web 2.0
[9] Rich Site Summary
[10] eXtensible Markup Language
[11] Resource Description Framework
[12] King
[13] Https://www.forbes.com/sites/bernardmarr/2015/09/30/big-data-20-mind-boggling-facts-everyone-must-read/#77c4431c17b1
[14] Http://blog.adigo.com/http/blog.adigo.com/staggeringfactsaboutdata
[15] Measuring the Information Society Report 2015
[16] www.bubl.ac.uk
[17] www.public.iastate.edu/~CYBERSTACKS/
[18] www.anthus.com/CyberDewey/CyberDewey.html
[19] www.artifact.ac.uk
[20] www.dmoz.org
[21] www.lii.org
[22] www.ipl.org
[23] Controlled Vocabulary
[24] Hierarchical
[25] Synonyms
[26] Homonyms
[27] Ontology
[28] Metadata
[29] Dublin Core Metadata Initiative (DCMI)
[30] Tag
[31] Social Software
[32] URL
[33] Social Software
[34] Web 2.0
[35] واژه پورتال به معنی دروازه یا محل ورود به یک شهر است
[36] Adaptability
[37] Exclusive
[38] Integration
[39] Online Forums Support
[40] Privacy
[41] Vanderwal
[42] Tag
[43] Tagging
[44] Collaborative Tagging
[45] Espiter
[46] Gordon
[47] Laura
[48] Martin Luther King
[49] URL
[50] Flickr
[51] Homonym
[52] Antonym
[53] www.del.icio.us
[54] www.flickr.com
[55] Upload
[56] www.citeulike.org
[57] www.bibsonomy.org
[58] www.librarything.com
[59] Collaborative tagging
[60] www.tags.library.upenn.edu
[61] www.kftf.ischool.washington.edu
[62] Personal Information Management
[63] www.h2obeta.law.harvard.edu
[64] www.connotea.org